Γιώργος Δ. Ματθαιόπουλος - Θερινό εργαστήριο Γραφικών Τεχνών – Μουσείο Τυπογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων - Ιούλιος 2017

Η χρήση της γραφής έφερε τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες στο κατώφλι του ιστορικού χρόνου και τις εφοδίασε με ένα μοναδικό εργαλείο καταγραφής και συντήρησης της συλλογικής μνήμης, εμπειρίας και κατά συνέπεια γνώσης.

Δεν χωρά αμφιβολία ότι μια από τις σημαντικότερες εφευρέσεις στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού υπήρξε το ποιοτικό άλμα της δημιουργίας της αλφαβητικής γραφής από τους Φοίνικες και της εξέλιξης και εφαρμογή της στην ελληνική γλώσσα.

1 Greek AlphabetΚατά τους πρώτους αιώνες μετά την υιοθέτηση των φοινικικών συμβόλων, το ελληνικό αλφάβητο είχε πολλές τοπικές παραλλαγές: των Χαλκιδέων, των Ιώνων, των Βοιωτών, των Δωριέων κ.ά. Το ιονικό-αττικό αλφάβητο τελικά εξοβέλισε τις υπόλοιπες μετά τους κλασικούς χρόνους και την πνευματική κυριαρχία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Κατά την αρχαιότητα η ελληνική γραφή δεν είχε κενά μεταξύ των λέξεων, ενώ ελάχιστα σημεία στίξης ήταν σε χρήση. Τους πρώτους αιώνες ούτε η φορά της γραφής ήταν σταθερή. Τα κείμενα άλλοτε γράφονταν από τα δεξιά προς τα αριστερά (όπως στη φοινικική), άλλοτε από αριστερά προς τα δεξιά και άλλοτε εναλλασσόμενα από στίχο σε στίχο («βουστροφηδόν»)

2 Greek Alphabet

Σε πολλές επίσημες μνημειακές επιγραφές τα γράμματα λαξεύονταν και «στοιχηδόν», δηλαδή ευθυγραμμισμένα οριζοντίως και καθέτως.

3 Greek Alphabet

Κατά την ελληνιστική περίοδο η ακτινοβολία της ελληνικής σκέψης στη Μεσόγειο και την Ανατολή κατέστησε την κοινή ελληνική γλώσσα κυρίαρχη. Για την εκμάθησή της - προσπαθώντας να επαναφέρουν την παλαιά αττική προφορά του 5ου αι. - οι λόγιοι άρχισαν να προσθέτουν μια σειρά διακριτικών συμβόλων (τόνων και πνευμάτων) τα οποία έκτοτε παρέμειναν ως μέρος της λεγόμενης πολυτονικής γραφής.

4 Greek Alphabet5 Greek Alphabet

Η κυρίαρχη μορφή των ελληνικών γραμμάτων ήταν κεφαλαιογράμματη έως περίπου τον 8ο αιώνα της Βυζαντινής περιόδου

6 Greek Alphabet7-8 Greek Alphabet

Είχαν αρχίσει, όμως,  να εμφανίζονται οι πρώτες τάσεις των αντιγραφέων για μια πιο ρέουσα και επικλινή μορφή των γραμμάτων που αργά, αλλά σταθερά εξελίχθηκε στη μικρογράμματη, επισεσυρμένη γραφή. Επιπλέον, στη μικρογράμματη αυτή  γραφή των Βυζαντινών συσσωρεύθηκε σταδιακά και ένας μεγάλος αριθμός ενώσεων και συμπλεγμάτων γραμμάτων και διακριτικών που καθιερώθηκε σε όλη τη επικράτεια κατά τον ύστερο μεσαίωνα και διαμόρφωσε τη μορφή της ελληνικής γραφής που κληροδοτήθηκε τελικά στην Τυπογραφία.

Η εμφάνιση του ελληνικού αλφαβήτου στην τυπογραφική τέχνη που εφηύρε ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος καταγράφεται αμέσως  με  την εξάπλωσή του έντυπου λόγου στη Δυτική Ευρώπη. Στην Ιταλία, ιδιαίτερα, όπου η μεγάλη Αναγέννηση των τεχνών και των γραμμάτων είχε ήδη αρχίσει, η μεγάλη δίψα για τη μελέτη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού οδήγησε πρώτα στην εκτύπωση εγχειριδίων εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας (γραμματικές, λεξικά κ.ά.) και σύντομα στην έκδοση της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, της Βίβλου και των πατερικών κειμένων της χριστιανικής πίστης.

Τις πρώτες δεκαετίες της Τυπογραφίας ελάχιστοι ακόμα Έλληνες βρίσκονταν στην Ευρώπη και κανείς δεν είχε εκπαιδευτεί στην τέχνη της χάραξης και χύτευσης στοιχείων. Οι δυτικοευρωπαίοι τεχνίτες είχαν να αντιμετωπίσουν μια περίπλεκτη γραφή που διέφερε ριζικά στη σχεδιαστική της δομή από την απλή, ρυθμική εναλλαγή κάθετων κοντυλιών και λευκού χώρου της λατινικής-γοτθικής του 15ου αιώνα. Το αποτέλεσμα ήταν να αποφεύγουν τον σχεδιαστικό πλούτο της υστερο-βυζαντινής γραφής και να χαράζουν, να χυτεύουν και να στοιχειοθετούν μόνον τα 24 πεζά γράμματα για μικρά παραθέματα αρχαιοελληνικών κειμένων στις λατινικές εκδόσεις που κυκλοφορούσαν. Τα ελληνικά αυτά στοιχεία ήταν συνήθως ισοπαχή και  στρογγυλόσχημα σε μορφή ενώ παρέμειναν σε χρήση κυρίως έως το τέλος του αιώνα. Το καλύτερο, αλλά και κύκνειο άσμα αυτής της πρώιμης παρουσίας της ελληνικής τυπογραφίας ήταν μια εντυπωσιακή έκδοση της πρώτης πολύγλωσσης Βίβλου που τυπώθηκε στην Ισπανία το 1512.

Παράλληλα, η εκδοτική ζήτηση για αρχαιο-ελληνικά κείμενα και η αυξανόμενη παρουσία Ελλήνων λογίων στην Ιταλία μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης οδήγησε και σε πειραματισμούς με την πολύπλοκη υστεροβυζαντινή γραφή. Η τάση αυτή άρχισε με την εισαγωγή των τόνων και των πνευμάτων, τη σποραδική χρήση συμπλεγμάτων και την επαναφορά των αρχαίων κεφαλαίων γραμμάτων. Η ευρύτερη αναδίφηση της αρχαίας γραμματείας είχε λοιπόν το αντίστοιχό της στην τυπογραφία με την αναζήτηση παλαιότερων μορφών γραφής. Με όχημα την ελληνική γραφή η Τυπογραφία άρχισε να υπερβαίνει τη συντηρητική σταθερότητα της γοτθικής γραφής και να εξελίσσεται σε ένα δυναμικό πεδίο σχεδιαστικής έκφρασης.Ταυτόχρονα, η μελέτη των αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών επιγραφών από τους λόγιους οδήγησε στην επαναφορά και των κεφαλαίων γραμμάτων στα ελληνικά και λατινικά κείμενα. Έκτοτε η κοινή χρήση κεφαλαίων και πεζών γραμμάτων έχει καθιερωθεί στην τυπογραφία, αλλά και στη σύγχρονη γραφή.

11 Greek Alphabet

Το 1486 καταγράφεται στη Βενετία η παρουσία ενός μοναδικού, τολμηρού και αναπάντεχου έως τότε εγχειρήματος: δύο κρητικοί κληρικοί, ο Λαόνικος και  ο Αλέξανδρος ολοκλήρωσαν τη χάραξη, χύτευση και στοιχειοθεσία δύο μικρών εκδόσεων με πρότυπο μια βυζαντινή γραφή του 12ου αιώνα που περιείχε 1.200 συμπλέγματα και ενώσεις χαρακτήρων. Παρότι το εγχείρημά τους απέτυχε εκδοτικά, η προσπάθειά τους αυτή απέδειξε ότι η τυπογραφία της βυζαντινής γραφής μπορούσε να υλοποιηθεί.

13 Greek Alphabet

Το μάθημα αυτό δεν πέρασε απαρατήρητο. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1492, ο Άλδος Μανούτιος ξεκίνησε το μεγαλεπήβολο σχέδιό του να εκδώσει όλη την αρχαία ελληνική γραμματεία χαράσσοντας τα ελληνικά στοιχεία με πρότυπο τη γραφή των Ελλήνων λογίων της εποχής του.

14 Greek Alphabet

Η μεγάλη επιτυχία των ελληνικών εκδόσεών του καταξίωσαν την  επιλογή αυτή και αποτέλεσαν το πρακτικό πρότυπο για τις μετέπειτα εξελίξεις του έντυπου ελληνικού αλφαβήτου.Παράλληλα με την παρουσία του Άλδου στην ελληνική εκδοτική ιστορία, δύο άλλοι Κρητικοί εκδότες έκαναν την εντυπωσιακή εμφάνισή τους. Ο Νικόλαος Βλαστός και ο Ζαχαρίας Καλλιέργης κυκλοφόρησαν το 1499-1501 μια σειρά ελληνικών εκδόσεων, και ο Καλλιέργης υπήρξε ο χαράκτης των ελληνικών στοιχείων που χρησιμοποιήθηκαν. Το εγχείρημα αυτό ήταν και το πρώτο όπου όλοι οι συντελεστές του ήταν Έλληνες. Παρότι τα στοιχεία του Καλλιέργη είχαν εξαιρετική αισθητική και χαρακτική ποιότητα η εκδοτική φήμη των αλδινών ελληνικών τα επισκίασε.

Κατά τον 16ο αιώνα, η πολιτική και στρατιωτική ηγεμονία της Γαλλίας μετέφερε το κέντρο των εκδοτικών και  τυπογραφικών εξελίξεων στο Παρίσι. Εκεί, μια ομάδα αφοσιωμένων ελληνιστών επιμελήθηκε τις ελληνικές εκδόσεις του Βασιλικού Τυπογραφείου. Για τον σκοπό αυτό κλήθηκε ο λόγιος και διάσημος κρητικός καλλιγράφος Άγγελος Βεργίκιος να συνεργαστεί με τον στοιχειοχαράκτη Claude Garamont για τη δημιουργία των περίφημων στοιχείων grecs du roi.

 

16 Greek Alphabet

Η επιτυχία  της νέας αυτής ελληνικής γραμματοσειράς υπήρξε καθολική σε όλη την Ευρώπη και επηρέασε καταλυτικά τη σχεδιαστική παρουσία των ελληνικών γραμμάτων μέσα από το έργο σημαντικών μεταγενέστερων στοιχειοχαρακτών, όπως οι R. Granjon, P. Haultin, G. Le Be, J. Fleishmann και W. Caslon. Την περίοδο του Διαφωτισμού νέες φιλοσοφικές, αισθητικές και παιδαγωγικές προτεραιότητες άλλαξαν πλέον τα δεδομένα  σε όλη την Ευρώπη και οδήγησαν τελικά στην εγκατάλειψη της πλούσιας συμπλεγματικής βυζαντινής παράδοσης της γραφής μας και στη χρήση μόνο των 24 γραμμάτων του ελληνικού αλφαβήτου στις ελληνικές εκδόσεις και εφημερίδες από τους διασημότερους τυποχαράκτες της περιόδου, όπως ο A. Wilson στη Γλασκώβη, ο G-B. Bodoni στην Πάρμα και ο F. Didot στο Παρίσι.

17 Greek Alphabet 18 Greek Alphabet

Έτσι από την αρχή του 20ού αιώνα έως σήμερα, ο μόνος εναλλακτικός χαρακτήρας που απέμεινε ενεργός για να μας θυμίζει αυτή τη μακραίωνη παράδοση είναι η χρήση του καταληκτικού - ς.

Geōrgraphikōn vivlia hepta kai deka ekdidontos kai diorthounto

Γιώργος Δ. Ματθαιόπουλος